Unë jam i sinqertë në një libër të tillë, e para që pranoj të bisedoj me një shkrimtare, kritike të Shqipërisë, ose lexuese. Edhe i besoj si të thuash, i besoj shpirtin tim, i besoj veprën time”. Ismail Kadare duket më në paqe se kurrë. Një libër i fundit që rrëfen jetën e tij, bëhet shkas që ai të takojë të rinj gjimnazi në Vlorë duke ndarë, kujtimet mbi qytetin dhe duke ju përgjigjur pyetjeve mbi veten dhe veprën. Kur biseda me të rinjtë mbaron ai pranon të japë një intervistë ku zbulon detaje nga libri dhe hesht për të tjera. Historia pas “Vajzës së Agamemnnonit”, letrat e dashurisë mbeten ende të fshehura edhe sepse Kadare flet për nëj traditë të letërsisë shqipe që disa detaje intime të jetës së shkrimtarit, të mbeten mister, si vetë misteri që përcjell e ruan njëherit, arti i madh. Bsieda qëllon të bëhet më 11 prill, që përkon me 36 vjetorin e vdekjes së diktatorit, por përtej kësaj, ai jep një mesazh për lirinë e robërinë, lumturinë e tij më të madhe, zgjedhjet e Turqinë si ekspasioniste në Ballkan e jo vetëm.
-Zoti Kadare jemi në Vlorë, pak më parë ju thatë që keni qenë
këtu para 20 vitesh. Si e gjeni Vlorën pas 20 vitesh? Një shkrimtar
botëror që ka parë qendrat e botës, një shkrimtra që ka krijuar qendra
bote me veprën e tij, si e gjen Vlorën?
Vlorën e gjej si një qytet që e kam njohur në fëmini e në adoleshencë
edhe më pas. Qytet shumë i dashur për letërsinë, i cili ne
shkrimtarëve na ftonte dhe na priste më shumë dashuri. E njëjta cilësi
që do ta quaja hyjnore të një qyteti, dhe vazhdon të jetë edhe sot. Dhe
kjo më jep një ndjesi të mrekullueshme.
– Është bërë më i bukur si qytet, e ka ruajtur?
Sigurisht që është bërë shumë më i bukur si qytet. Ka ruajtur
gjithçka të mirë, e ka kultivuar gjithçka të përjetshme. Dhe çdo
shkrimtar është i lumtur kur gjen një dashuri të tillë për letërsinë, si
askund gati.
-Si është takimi i një shkrimtari të madh me lexuesit e rinj?
Përveç me lexues në tërësi, që mund të jenë të kultivuar ose jo, a ka
ndonjë ndjesi më pozitive, më të veçantë kur janë lexuesit tuaj të rinj?
Sigurisht, kanë diçka të veçantë. Të rinjte e madje edhe fëmijët
kanë diçka të mrekullueshme ndonjëherë që i tërheq te arti i madh, që
nuk dinë ta shpjegojnë as ata, e as ne, nuk dimë ta shpjegojmë, si vjen,
nga vjen.
– Janë më natyralë? Ende pa u futur brenda kanoneve?
Pikërisht, natyralë, domethenë, pa dijeni të thellë të çështjes, pa
kuptim të thellë të gjërave. E kanë me intuicion, dashurinë për artin e
madh.
-Zoti Kadare, sapo keni ardhur para lexuesit me një rrëfim
për jetën tuaj. Vini shumë i çlirët, vini shumë i hapur për pyetjet,
vini shumë i sinqertë, të paktën siç e përjetova unë leximin e librit.
Ky libër që besoj ka marrë dy vite biseda me Alda Bardhylin. Si e
pranuat, si shkuat bisedat që bëtë për këtë libër?
Libri më ka shkaktuar një ndjesi të mirë, të bukur, sepse përmes tij
kam parë se sa i ndjeshëm është lexuesi shqiptar ende për jetën e
shkrimtarëve, për misteret e artit të madh, për bukurinë e tij. Por edhe
për gjëra që janë të pakuptueshme disa herë, ose edhe të kuptueshme, me
vështirësi. Mua më ka nxitur fantazinë ky libër.
– Ju keni thënë disa herë, e thoni edhe në libër, “takimin” e
parë me Shekspirin. Në fakt, edhe pyetjet në këtë libër nisin me
“Makbethin” dhe tregojnë më pas, jetën tuaj dhe krijimtarinë tuaj, në
një regjim makbethian në një farë mënyre. Sot, rastësisht data shënon 11
prill, dhe është 36-vjetori i vdekjes së diktatorit, atij që e mbylli
Shqipërinë dhe ju ktheu ju, siç ju ka cilësuar një studiues australian.,
një mjeshtër shahu përballë tij.
Tani, fjala diktaturë dhe liri, janë dy fjalë që nuk mund të jetojnë
bashkë. Një diktaturë është e detyruar dhe ka pasionin kryesor ta shtypë
artin, ta dërrmojë, ta bëjë copa copa si të thuash. Sigurisht që ajo
nuk ka fat në këtë ëndërr të saj të mbrapshtë. Dhe letërisa e arti i
madh ka ëndërr ta sfidojë diktaturën, ta copëtojë nga brenda, ta
shkatërrojë po të ketë mundësi. Asnjra palë nuk arrin do ta bëjë lëtë
sisgursiht. Midis janë një oqean lexuesish, pjesa më e ndritur e
njerëzimit, e cila pa qenë fort e ndërgjegjshme e mban gjallë dashurinë
për artin e madh.
“Vajza e Agamemnonit dhe historia pas saj,
nuk e kam të lehtë të flas, është vepër që e çmoj”
– E shihni veten një mjeshtër shahu përballë diktatorit?
Po, pak a shumë.
-Ku duhej të mendonit, çdo lëvizje?
Jo çdo lëvizje. Po të mendosh shumë… Intuitivisht, arti i madh ka
ligjet e veta të fshehta të brendhsme, të cilat ne shkrimtarët që quhemi
të shquar si të thuash detyrohemi t’i respektojmë.
-Në libër ju tregoni, se si e morët vesh vdekjen e diktatorit
Enver Hoxha dhe ju desh megjithatë, tua konfirmonte vajza përmes
muzikës funebër në radio. A ndjetë çlirim atë ditë?
Nuk di ta them me saktësi çfarë ndjeva, por një ndjesi kontradiktorë
sigurisht. Gëzim dhe hidhërim bashkë, ekzaltim dhe trishtim. Për një
jetë të kaluar në trysni të vazhdueshme, në mungesë lirie, por një
mungesë lirie që më ndihmoi të krijoj fare. Është tjetër gjë fare. Një
lumturi promblematike, megjithatë shkrimtari kur krijon diçka, në çdo
kohë që ta krijojë, në liri a në robëri, ajo diçka është e shenjtë për
të. Kështu që unë nuk kam ndonjë obesion për veprën që kam krijuar në
robëri, dhe e cila ka qenë e urryer nga regjimi i kohës. E quaj të
natyrshme dhe e quaj veten me fat, me shans të madh që e kam kapërcyer
këtë fazë.
– Në librin “Kohë për rrëfim. Dialog me Alda Bardhylin”, ju
tregoni që në Moskë kishit parë një nga mësuese që qante për vdekjen e
Stalinit. Kjo ndodh shumë herët. Më pas, me vdekjen e Enver Hoxhës, si
shumë shqiptarë, pamë në ekran, njerëz në varg që mbase për frikë
shkonin të qanin diktatorin. Një shkrimtar i madh, qoftë si mjeshtër
shahu, qoftë si një mendje, që ishet ndër të paktat mbase që në mënyrën e
vet mund ta kundërshonte, si e pa këtë qarje kolektive për atë që e
quanin udhëheqës e që vetëm pak vite më vonë, do ta rrëzonin në shesh?
Unë nuk besoj se ka pasur ndonjë qarje kolektive për Enver Hoxhën.
Mund ta shpikin njerëzit tani, mund të dëshmojnë dëshmi të dyshimta për
këtë gjë. Mendoj që ka pasur dhe klithma të lumtura jopublike, për këtë
lajm që quhej i zi për diktaturën, por një lajm i zi për diktaturën
s’mund të jetë i zi për të tjerët. Diktatura ka, ligjet e forcimit të
saj, të dobësimit të saj, të zbehjes së saj, të vdekjes së saj dhe këto
ligje janë ato që shpjegojnë fazat e ndryshme si gjëllon kjo bishë e
egër në botë.
“Turqia në Ballkan? Përpjekja e Shqipërisë për të qenë
pjesë e Europës është një përpjekje që e nderon kombin shqiptar”
– Deri tek lufta për pasardhësin?
Po, deri tek lufta për pasardhësin.
-Është “Pasardhësi” dhe “Vajza e Agamemnonit” të cilët i
diskutoni në libër me Alda Bardhylin, ku zbuloni për herë të parë në
publik, edhe disa detaje nga jeta juaj, që megjithatë ju nuk i çoni deri
në fund. Sa kanë ndikuar ngjarje të tilla në krijimtarinë tuaj, sidomos
tek “Vajza e Agamemnonit”?
Është e vështirë ta them. Nuk e kam të lehtë ta them. Nuk mund ta di
kurrë gjer në fund sa ka ndikuar. Koha do ta tregojë, sa do të jetojnë
këto vepra, si do të çmohen në të ardhmen. Me sa duket ato janë
përkthyer kudo në botë. Shpresoj që po, do të jetojnë dhe kjo do më japë
mua një ndjesi të lumtur.
–Ju vini këtu jo vetëm si shkrimtari i madh, por edhe si
shkrimtari i madh me jetën e tij personale, duke rrëfyer, dashuritë e
tij. Nga “Ema”, tek Lora, e ndonjë histori për të cilën ju ende nuk
doni të flisni, siç është “Vajza e Agamemnonit”. Tregoni anën tuaj të
ndjeshme, kishit nevojë ta tregonit, ishte kurioziteti i Alda Bardhylit,
siç është kurioziteti im në këto momente për të zbuluar më shumë pë
shkrimtarin?
Ishin të gjitha dhe asnjëra kaq saktësisht sa mund të kujtojmë ne se mund ta zbulojmë tani.
-Megjithatë, më bëri përshtypje dhe me pëlqeu që ju refuzoni
të nxirrni letrat tuaja të dashurisë. Një fisnik nuk flet per femrat…
Po. Në letërsinë tonë ka një traditë, ka një prudencë, ka një gjysmë
heshthjek, ose heshtje për anën intime të jetës së shkrimtarëve.
Shkrimtari do a nuk do e respekton këtë gjë. ka arsy etë ndryshme nuk
mudn ti gjesh të gjitha, por zakonisht ai është i gëzuar, i lumtur që
punët janë kështu, që të vërtetat e mëdha të artit , nuk tregohen
kollaj, nuk zbërthehen kollaj dhe nuk shpjegohen lehtë.
– Në libër thoni që historia që fshihet pas vajzës së
Agamemnonit, mbase ju ka mbrojtur, apo mbase, ju ka shpëtuar, apo e kam
keqkuptuar unë?
Nuk më kujtohet sepse këtë libër e kam shkruar para 30 vitesh dhe nuk
mund të di të gjitha detajet si ka ndodhur. Di vetëm që është një libër
që unë e çmoj.
-Në librat tuaj dhe në jetën tuaj ju keni qenë gjithnjë shumë
koherent, gjë që unë e çmoj shumë jo vetëm tek shkrimtarët e mëdhenj
por edhe te njerëzit e zakonshëm. Keni pasur një qasje të qartë mbi
Turqinë, mbi osmanizmin, neoosmanizmin dhe mbi atë lloj dëshire që ka
Turqia për një lloj ekspasioni në Ballkan dhe vazhdoni të jeni me të
njëjtën ide edhe në librin me Alda Bardhylin. A kemi ende nevojë të
ruhemi nga dëshira e madhe e Turqisë, apo është një ndarje e juaja për
tju qasur Europës dhe kulturës europiane si e tillë?
Përpjekja e Shqipërisë për të qenë pjesë e Europës është një
përpjekja që e nderon kombin shqiptar. Ai ka zgjedhur pjesën më të
përparuar të njerëzimit, të historisë njerëzore, të ndërgjegjes
njerëzore, dhe natyrisht ai ka për detyrë ta mbrojë këtë prirje të tij
që e nderon para popujve të tjerë. Ne shpesh jemi akuzuar si popull që
nuk i pëlqen përparimi, drita e kulturës. Koha do të tregojë, që kjo ska
qenë kurrë e vërtetë. Fakti që letërsia shqipe, është shumë me rrënjë
latine, në pjesë të strukturës së saj të brendshme, ajo që nuk duket
ndonjëherë, janë rrënjë të letërsisë latine, ku ka bërë pjesë Shqiëpria
si vend e si komb e që nuk pranohet pothuajse nga shumë vende të tjera
për fat të keq. Është e vetmja mënyrë për të justfikuar tërrorin ndaj
këtij kombi, si një komb që nuk meriton të nderohet si komb i zgjedhur i
njerëzimit. A ka kombe të zgjedhura? Ka për letërsinë posi, letërsia
bëhetnga kombe të zgjedhura dhe e nderon njerëzimin historia e tij,
historia e artit të madh që është një kronikë e kësaj kurore të
madhërishme si të thuash që e përbën këtë lloj arti.
-Ju thoni në këtë libër që raporti i shkrimtarit me pushtetin
është një raport kundërshtish. Megjithatë nëse në komunizëm ishteë një
raport i frikshëm, ende mbetet sot një raport i ndjeshëm thoni ju. A
është e vështirë të menaxhohet edhe liria?
Po, është e vështirë të menaxhohet liria. “Liria është po kaq
bezdisëse ndonjëherë sa edhe robëria. Dhe e vë në provë shkrimtarin.
Shkrimtarët e mëdhenj janë ata që nuk abuzojnë kurrë me lirinë e tyre
dhe aty dallohen nga shkrimtarët e vegjël ose konformistë që bien pre e
lirisë dhe i përulen asaj.
-Kur u botua vepra e plotë e Camajt, thoshit se ai është
shkrimtar i lartësive. Në verë, ai u akuzua si bashkëpunëtor i Sigurimit
të shtetit, meqënëse kishte firmosur një dokument. Ju e dini si ishte
të jetoje në atë periudhë. Dhe e dini sa lëndohet një shkrimtar. Keni
qenë i qartë çfarë është shkrimtari dhe pushteti, e ken denoncuar
nëmënyra të ndryshme, qoftë te Pallati i Ëndrrave. Sa e vështirë është
të mbijetosh, edhe si Camaj që ishte krejt i ri në atë moshë, edhe si ju
që u sprovuat, për të mbijetuar?
Është edhe e vështirë, edhe e pavështirë. Është e natyrshme, kjo
fjalë i përshtatet më mirë nga të gjitha. Arti i madh është në natyrën e
njerëzimit. Njerëzimi do ta gjejë këtë mënyrë dhe shkrimtari i madh do
ta gjejë kur ka atë mision dhe e kryen këtë. Dh ekjo është lumturia më e
madhe për të.
-Ju kanë kërkuar disa herë të bëheni president, keni qëndruar
gjithnjë larg politikës, qoftë edhe duke mos komentuar. A keni një
mesazh për shqiptarët para zgjedhjeve, kur jetojmë në një vend që ende
shitet dhe blihet vota?
Unë do të doja që shqiptarët ta respektojnë kombin shqiptar e të mos
vuajnë nga komplekset që është një komb çapaçulësh. Një komb pa të
vërteta të shenjta. Kombi shqiptar është një komb me aftësinë për të
krijuar letërsi të madhe dhe kjo është një provë e madhe për çdo komb.
Atë që të huajt e quanin si burim shenjtëror. Kjo ka një të vërtetë për
artin e madh. Popujt që e krijojnë atë, kanë të drejtë të mburren për
këtë gjë. mburrja është e keqe mes kombeve e mund të degjenrojë e të
japë frezultate të trishtueshme shumë, por në rastin e artit të madh,
ajo është e vërtetë.
-Një mesazh për shqiptarët para zgjedhjeve?
Shqiptarët po të duan ta respektojne veten e tyre, ndërgjegjen e
tyre, tokën e tyre, kombin e tyre, duhet të respektojnë të gjitha ato
shenja që ky komb ka qenë i aftë ti riafirmojë përpara botës.
– Zoti Kadare, vini në një libë përballë një studiueseje
shqiptare. Gjithnjë, në çdo kohë, si para 90-ës si pas 90-ës, librat
tuaj kanë ngjallur debat. Dikur ndaloheshin, sot diskutohen së shumti,
edhe libri i fundit ka ngjallur debat. Ju si i prisni debatet?
Sigurisht unë i pres me gjakftohtësi dhe mendoj se asnjë shkrimtar
serioz, nuk i mer seriozisht shqetësimet që shkaktojnë debatet.
Debatet gjithnjë shkaktojnë shqetësim qoftë për mirë qoftë për keq. Mund
të jenë ekzaltime për vepfrën pa vend, mund të jenë kritika të pavend,
janë njëlloj të dëmshme. Shkrimtari i vërtetë, ka aftësinë dhe ndjesinë
t’i zbulojë këto, të mos i besojë kur janë për të mos u besuar, dhe
tibesojë kur janë për tu besuar. Tani, unë kam qenë në jetën time, në
një provë të madhe të pafundme. Vështirësitë e botimit në Shqipëri i kam
pasur që nga mosha 15 vjeçe deri sa ra komunizmi. Dhe kam besuar në
shenjtërinë e artit, arti i madh është i Shenjtë, arti i madh nuk gabon,
arti i madh nuk të lë në baltë asnjëherë, nuk të tradhëton dhe ti
gjithashtu si përgjigje ndaj kësaj nuk duhet ta tradhtosh. Po arrite
këtë, ke arritur gjithçka, po nuk ke arritur këtë, ke vënë në pikëpyetje
veprën tënde, punën tënde, ndërgjegjen tënde. Këto të gjitha janë të
rregullueshme dhe të parregullueshme njëkohësisht. Enigmën e këtij
rregullatori nuk e di asnjeri, këtë e bën koha vetë. Popujt kanë mënyrat
e tyre se si e ruajnë artin e madh. Mënyrat e tyre se si nuk e
shkatërrojnë.
– Dhe sesi mësojnë nga arti i madh?
Sigurisht. Unë përshembull, sa herë që shkruaja në
komunizëm. Mëngjeset e mia të punës e ndanin ditën në një copë të saj
që ishte kundër kohës që hetoja dhe kjo smë penogonte fare të isha i
lirshëm, i natyrshëm dhe më lumturonte kur shihja që ia dilja kësaj
gjëje. Dhe e kundërta më trishtonte shumë kur e humbja këtë ekuilibër.
-Sa i sinqertë jeni në këtë libër?
Unë jam i sinqertë në një libër të tillë, e para që pranoj të bisedoj
me një shkrimtre, lexuese, kritike të Shqipërisë, ose lexuese. Edhe i
besoj si të thuash, i besoj shpirtin tim, i besoj veprën time. Ky libër
është pritur mirë dhe kjo mua më gëzon. Kjo tregon për një bonsens të
publikut shqiptar ndaj artit të madh që ai në thellësi të shpirit të tij
e do këtë art, nuk ka një grindje grindavece të brendshme kundër tij.
ndaj është një mrekulli që libra të tillë botohen. Dhe është fatkeqësi
që ka kaq pak.
-Zoti Kadare, a është letërsia një domen burrash? Ju keni
zgjedhur të rrëfeheni para një studiueseje që është femër, që është
grua, por a është letërsia një domen burrash?
Jo, jo, jo aspak. Përkundrazi është domen i përbashkët, burrë e grua. Aspak nuk e mendoj.
